چکیده

در دوره معاصر جهان عرب بویژه مقطع زمانی سالهای 1800 تا 1950 میلادی یکی از واقعیتهای غیر قابل انکار، نقش ادبا و فرهنگ سازان مسیحی عرب در تولید، توزیع مفاهیم ومضامین و رواج برخی مکاتب ادبی و نیز انتقال فرهنگ غربی از این راهها به جهان عرب است. کاوش در سه سطح عرصه ها و زمینه های فرهنگی از جمله نهادهای فرهنگی، مجامع ادبی و نیز شناخت قالب ها و ساختارهای ادبی نشان می‌دهد: پدیده سلطه گرایی غرب نسبت به شرق و بویژه کشورهای عربی که اولین حوزه نفوذ و مداخله غرب به شرق بوده، واقعیتی انکار ناپذیر است چنانچه از چالشهای عمیقی بویژه در جریان جنگهای صلیبی میان کشورهای اروپایی و مسلمانان حوزه مدیترانه جریان داشته است. اما از آغاز دوره رنسانس و پس از انقلاب صنعتی این رویارویی به جای آنکه شکل دینی و ایدئولوژیک داشته باشد حیثیتی توسعه طلبانه و سلطه خواهانه داشته است از آن پس زوال امپراتوری عثمانی به عنوان بهترین ساختار سیاسی اجتماعی در میان جوامع اسلامی- عربی که در اثر دو عامل ضعف و سستی درونی ساختار این امپراتوری و اقتدار اروپاییان حاصل آمد، ما حصل سالهای طولانی مبارزه فرهنگی، نظامی و سیاسی دول استعمارگر بوده است که در حوزه فرهنگی، شناخت قالبهای ادبی همچون شعر، نثر، داستان، نمایشنامه، موسیقی و سرانجام پی جویی مضامین و مقاصد نهفته در این قالب ها بر پایه درک مکاتب و اسلوب ها و سبکهای تبلیغ شده از سوی غربیان یا حامیان داخلی آنها در کشورهای عربی در دو قرن پایانی هزاره دوم میلادی می تواند در شناخت حوزه وسیع، عمق تاثیر و نقش بسیار موثر عوامل واسط در انتقال، ترویج و یا اشاعه آموزه ها و ارزشهای غربی در مجامع عربی سودمند باشد. در این میان هرچند در تاریخ معاصر عرب کم نیستند ادبا و نویسندگان مسیحی مسلک که در رویارویی با فرهنگ غربی بر هویت عربی خود تاکید کرده و به گونه ای وانمود کرده اند که عرب مسیحی هستند و نه مسیحی عرب اما حتی در میان این عده نیز به هر حال مسیحیت بعد اساسی هویت آنان بوده است و بی تفاوتی و بی‌توجهی آنان را نسبت به هجوم فرهنگ غرب به ارزشهای اسلامی که عنصر غالب در فرهنگ و ادب عربی می باشد، موجب شده است که حتی اگر فرض کنیم رویکرد آنها نسبت به فرهنگ اسلامی خصمانه و معارضانه نبوده است باز در گسترش اباحه‌گری بی تاثیر نبوده اند. با این همه این سخن بدین معنا نیست که در میان ادبای مسیحی عرب افرادی که با تلاش و کوشش خود به رشد و غنای فرهنگ جوامع عربی کمک کرده اند نادرند و باز این سخن بدین معنا نیست که ادبای مسلمان در انتقال فرهنگ غربی یا ترویج مکاتب، اسلوبها مضامین قالبها و ارزشهای غربی در آثار ادبی خود هیچگونه نقشی نداشته اند و باز این سخن منکر جنبه های مثبت و ارزشهای تمدنی و پیشرفتها و نوآوریها و دستاوردهای ارزشمند فرهنگ غربی نیست. در هر حال ادبای مسیحی عرب با بهره گیری از موسسات فرهنگی آموزشی و رسانه ای در دوره معاصر که عوامل نهضت ادبی قلمداد شده اند در گسترش فرهنگ غرب به جوامع عربی از طریق اشاعه ادبیات عربی موثر بوده اند.


مقدمه
 
این تحقیق از یک مقدمه و چهار بخش تشکیل شده است که هر یک از بخش ها نیز به فصول مختلف و فصول نیز به مباحث متعدد تقسیم شده است.
در بخش اول زمینه ها و عرصه های نفوذ فرهنگ غرب را بیان نموده ، نفوذ فرهنگ غرب را بر جوامع عربی از طریق تاثیر بر ادبیات عربی بررسی خواهیم کرد.
همچنین نقش موسسات فرهنگی آموزشی و رسانه ای در دوره معاصر به عنوان عوامل نهضت ادبی و زمینه ساز الگوبرداری بی حد و مرز از ادبیات غرب در ادبیات عربی و در نتیجه نفوذ فرهنگ غرب در جوامع عربی را مورد بررسی قرار خواهیم داد. لازم به ذکر است نام «عرب» ،‌ملت های بسیاری را در بر می گیرد. ولی در این پایان نامه ، بیشتر به مصر و آن بخش از شام (یا به اصطلاح نویسندگان اروپایی «سوریه جغرافیایی» که امروزه به نام سوریه و لبنان شناخته شده است نظر خواهیم داشت.
در این باره که چرا مصر و شام ، پیشگام جنبش عرب بوده اند در بخش نخست ، سخن خواهیم گفت.
در بخش دوم مکاتب ادبی وارد شده در ادبیات عرب معاصر را مطرح نموده، خواهیم گفت توزیع و گسترش مکاتب ادبی غربی بر جوامع عربی از جمله عوامل موثر در ایجاد گفتمان های ادبی و فضا سازی برای تولید آثار ادبی در چارچوبه وارد شده از دنیار غرب بوده است.
شایان ذکر است شناخت ادبیات معاصر عرب بدون شناخت ادبیات معاصر غرب غیر ممکن بوده و اثبات فرضیه های این تحقیق و نیز بررسی نقش مسیحیان در انتقال فرهنگ و ادبیات غرب به ادیات عرب بدون طرح مبانی نظری غرب و مکاتب ادبی آن ناممکن می نماید.
در بخش سوم نمودها و جلوه های غرب گرایی در گرایش های نوین ادبیات عرب را بیان نموده ، به صورت اجمالی گرایش های نوین شعر و نثر را در دوره معاصر بررسی خواهیم کرد.
همچنین در این بخش به این مساله اشاره خواهیم کرد که از دوره جاهلی تاکنون، این چنین تاثیر پذیری ادبیات عرب از ادبیات و فرهنگ دیگر بی سابقه بوده و بیشترین تاثیرپذیری چه در قالب و شکل و چه در محتوا و مضمون متعلق به این دوره است به گونه ای که قافیه، بحر، سبک ،‌نحو، عروض و … قدیم در حد چشمگیری از بین رفته و از سوی ادبای معاصر مطرود می گردد.
در بخش چهارم به مهمترین تاثیرات و نمونه های تاثیر گذاری برخی از ادبای مسیحی معاصر عرب بر ادبیات معاصر خواهیم پرداخت

فهرست مطالب
                                          
طرح تحقیق     1
مقدمه     7
بخش اول : ریشه ها و زمینه های تاریخی نفوذ فرهنگ غرب بر جوامع عربی     10
پیشگفتار     11
فصل اول : عوامل نهضت ادبی     15
پیشگامی مصر     16
وضع شام     18
1-    مدارس     24
1-1-    لبنان     24
1-2-    مصر     25
1-3-    سایر بلاد عربی     25
2-روزنامه  و مجلات     25
2-1-مصر     25
2-2- لبنان     26
3-چاپ و چاپخانه     26
4- کتابخانه     27
5- انجمن های علمی و ادبی     27
6- ارتباط و تماس مستقیم با غرب     27
7- ترجمه داستان های غربی     32
7-1- سیر تحول داستان نویسی در مصر تا جنگ جهانی دوم     39
7-2- نقد و بررسی سیر تاریخی داستان نویسی در ادبیات نوین     53
8- نمایشنامه     59
9- سینما     60
فصل دوم : شرق شناسی     61
1-    مفهوم شرق شناسی     62
1-1-    معنای لغوی استشراق     62
1-2-    معنای اصلاحی استشراق    63
2-    پدیده مشرق شناسی     64
3-    شرق شناسی     66
4-    شرق به عنوان «غیر»    67
5-    نمونه های بارز صورت نمایشی شرق     69
6-    سیاست و شرق شناسی     70
7-    یونان گرایی و مسیحیت  به عنوان اجزای بنیادین میراث شرقی ها     70
8-    شرق شناسی وارونه     71
9-    بومی گرایی     72
نقد و نظر    73
بخش دوم : مکاتب ادبی معاصر     77
فصل اول : مکاتب ادبی غرب     78
1-    سیر تحول تاریخی مکاتب ادبی غرب     79
2-    مکاتب ادبی مغرب زمین     83
2-1- کلاسیک     85
2-2- کلاسیک جدید     88
2-3- رومانتیسم     91
2-4- پارناسیسم     96
2-5- رئالیسم     100
2-6- رئالیسم سوسیالیستی     102
2-7- سوررئالیسم     102
2-8- سمبولیسم     103
2-9- اگزیستانسیالیسم     106
2-10- دادائیسم     110
فصل دوم شعرعربی و مکاتب ادبی غرب     112
1-    شعر عربی قدیم     113   
1-1-    مکتب «عمود الشعر»    114   
1-2-    مکتب نوپردازان     115   
1-3-    مکاتب عربی قدیم     116   
1-3-1 – مکتب صنعت     116   
1-3-2- مکتب تصنیع     117   
1-3-3- مکتب تصنع     117   
2-    شعر عربی معاصر    118   
2-1-    کلاسیک نوین در شعر عربی معاصر     119   
2-2-    رومانتیسم در شعر عربی معاصر    121
2-3-    رئالیسم در شعر عربی معاصر    125
2-4-    سوررئالیسم در شعر عربی معاصر    126
2-5-    سمبولیسم در شعر عربی معاصر    127
2-6-    اگزیستانسیالیسم در شعر عربی معاصر    132
2-7-    پارناسیسم در شعر عربی معاصر    134
2-8-    دادائیسم  در شعر عربی معاصر    135
فصل سوم : گرایش به تامل در ادبیات عرب     136
1-    ریشه های گرایش به تامل در دوره معاصر     137
1-1-    احساس حقارت     137
1-2-    بحران ها     139
1-3-    تهاجم فرهنگی     141
1-4-    حس نوگرایی     142
1-4-1- نزاع قدیم و جدید     142
نقد و نظر     144
1-5- مهاجرتها    144
2-    شعر تاملی و مکاتب ادبی غرب     147
نقد و نظر     149
2-1-    آیا تامل به معنی قطع رابطه با مسایل بیرونی است ؟    150
بخش سوم : گرایش های نوین ادبیات عربی     152
فصل اول : گرایش های نوین شعر عربی معاصر     153
1-    گرایش های نوین موضوعی     155
1-1-    حماسه     156
1-2-    نمایشنامه منظوم     158
1-3-    قصه     162
1-4-    اسطوره     163
2-    تحولات موسیقی و ساختار شعر عربی     167
2-1-    شعر منثور     168
2-2-    شعر آزاد    169
2-3-    شعر مدور    170
2-4-    قصیده کلی     172
2-5-    شعر درامی (نمایشی)    173
فصل دوم :‌گرایش های نوین نثر عربی معاصر    174
1-    قصه در ادب عربی معاصر     178
2-    سیره نویسی     180
3-    نمایشنامه نویسی     181
بخش چهارم : سیری در اندیشه مسیحی عرب     183
فصل اول: اندیشه ادبای مسیحی عرب     184
1-    ادبای مهجر    185
1-1-    جبران خلیل جبران     185
1-1-1-    اسلوب ادبی جبران     185
1-1-2-    شرق و غرب از نظر جبران     191
1-1-3-    واقع گرایی جبران     195
1-2-    میخائیل و نعیمه     196
1-2-1-    اسلوب ادبی نعیمه     196
1-2-2-    عوامل موثر بر افکار نعیمه     198
1-2-3-    شرق و غرب از نظر نعیمه     201
1-3-    ایلیا ابوماضی     204
1-3-1-    شرق و غرب  از نظر ابوماضی     204
1-4-    دیانت و رجال مذهبی در ادب مهجر    205
1-5-    مقایسه باورهای دینی مهجر     207
1-6-    زن در ادب مهجر     208
1-7-    عرف و سنت تحمیلی ،‌ازدواج اجباری     208
2-سایر ادبا     211
2-1- نجیب عازوری     211
2-2- شبلی شمیل     213
2-2-1- شعر شمیل  در ستایش حضرت محمد (ص) و قرآن    215
2-2-2-سخن شبلی شمیل درباره امام علی بن ابی طالب (ع)    216
2-3-نسیب عریضه و سبک شعری تازه     216
فصل دوم :‌تاثیر ادبای مسیحی عرب بر جهان عرب     217
1-    اندیشه ها و جنبش های نوین سیاسی – اجتماعی     218
1-1-    راههای نفوذ فلسفه روشنگری فرانسه و اندیشه های انقلاب فرانسه
 در خاور عربی     222
1-2-    کوشش عملی ادبا     232
1-3-    کشورهای عربی     235
1-4-    انجمن های روشنگری فرهنگی در سوریه     237
2-    داستان     242
2-1-    انگیزش منفی به دین وتمسخر مظاهر آن و طرح ارزش های ضد دینی     245
2-1-1- خودکشی     250
2-1-2- اعتراف     254
2-2-    اهتمام به غریزه ممنوعه جنسی و توصیف صحنه های تحریک آمیز    255
2-3-    استعمال گویش محلی و تضعیف زبان فصیح عربی     266
2-4-    واقع گرایی در داستان     268
3-    تاریخ     280
نقدو نظر     280
4-    زبان شناسی     283
فصل سوم : اندیشه ادیب مسلمان     286
1-    طه حسین     288
1-1-    آثار ادبی طه حسین     288
نقد و نظر     299
چکیده     301
خلاصه البحث     303
منابع     305

منابع فارسی:

83- آذر، مهدی: دایره المعارف فارسی، فرانکلین، تهران، 1345 هـ.ش.
84- آذینفر، م.: دایره المعارف، زرین، تهران، 1358.
85- براون، کالین: فلسفه و ایمان مسیحی، ترجمه طاطه و س میکائیلیان، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1375.
86- بهار، ملک الشعراء: سبک شناسی، توس، تهران، 1351 هـ.ش.
87- پرهام، سیروس: رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات، آگاه، تهران، چاپ ششم، 1360 هـ.ش.
88- پریستلی، جی.بی: سیری در ادبیات غرب، ترجمه ابراهیم تونسی، امیرکبیر، چاپ دوم، 1372 هـ.ش.
89- حسینی، صالح/ خاموش، نیلوفر: نظری به شعر سهراب سپهری، نیلوفر، تهران، چاپ سوم، 1373 هـ.ش.
90- زرین کوب، عبدالحسین: نقد ادبی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1378.
91- سعید، ادوارد: شرق شناسی، ترجمه د. عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1371.
92- سیدحسینی، رضا: مکتبهای ادبی، نیل و نگاه، تهران، چاپ دوم، 1366 هـ.ش.
93- عمید، حسن: فرهنگ فارسی عمید، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ سوم، 1373.
94- غنیمی هلال، محمد: ادبیات تطبیقی، ترجمه مرتضی آیت اله زاده، امیر کبیر، تهران، 1373 هـ.ش.
95- فورست، لیلیان: رمانتیسم، ترجمه: مسعود جعفری، نشر مرکز، چاپ اول، 1375 هـ.ش.
96- قبانی، نزار: شعر، زن و انقلاب، ترجمه عبدالحسین فرزاد، امیرکبیر، تهران، 1364 هـ.ش.
97- کدکنی، محمدرضا: شعر معاصر عرب، توس، تهران، 1359 هـ.ش.
98- الکیلانی، نجیب: اسلام و مکاتب ادبی، ترجمه نوید کاکاوند، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1376 هـ.ش.
99- گیپ، هاملتون: ادبیات نوین عرب، ترجمه: یعقوب آژند، انتشارات اطلاعات، تهران، 1371 هـ.ش.
100- لوین، ز.ا.: اندیشه ها و جنبشهای نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ترجمه یوسف عزیزی بنی طرف، تهران، چاپ اول، 1378.
101- مندور، محمد: درنقد و ادب، ترجمه: علی شریعتی، امیرکبیر، مشهد، چاپ اول، 1346 هـ.ش.
 
نشریات فارسی:

102- بروجردی، مهرزاد: شرق شناسی وارونه، ترجمه محمد جواد کاشی، ماهنامه کیان، سال ششم، اسفند 75، شماره 35.
103- پاینده، حسن: ریشه های تاریخی و اجتماعی رمانتیسم، مجله ارغنون، شماره2، سال اول، تابستان 1372.
104- سالار، محمد: شرق شناسی در بوته نقد، (گفتگو با دکتر احمد برقاوی)، نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره اول، شماره مسلسل 25، بهار 1376.
105- سه‌یر، رابرت/ لووی، میشل: رمانتیسم و تفکر اجتماعی، ترجمه: یوسف اباذری، ارغنون، شماره 2، سال اول، تابستان 1373.